Co zrobić aby lekarze, którzy są zmuszeni leczyć swoich pacjentów w domu (ze względu na brak miejsc w szpitalu) nie byli pociągnięci do odpowiedzialności za użycie leków niezgodnie z aktualnymi wytycznymi?
Wnioski i rekomendacje:
Lekarz w swoim działaniu musi kierować się przede wszystkim wskazaniami aktualnej wiedzy medycznej. Działania lekarza poparte jego doświadczeniem i nakierowane na dobro pacjenta, ale sprzeczne z aktualną wiedzą medyczną, w przypadku wyrządzenia szkody pacjentowi mogą zostać uznane za błąd medyczny, który może rodzić odpowiedzialność opisaną w treści niniejszej opinii. Z uwagi na wielość różnych stanów faktycznych, przypadek każdego pacjenta lekarz musi ocenić indywidualnie, a decyzję co do sposobu leczenia poprzedzić odpowiednią diagnostyką. Dlatego też lekarz nie może zalecić pacjentowi leczenia w warunkach domowych, jeżeli zgodnie z wiedzą medyczną pacjent powinien być leczony w szpitalu, np. z uwagi na konieczność obserwacji pacjenta. Lekarz powinien w sytuacji opisanej w stanie faktycznym każdorazowo skierować pacjenta do szpitala. Wskazać należy, że duże ryzyko dla lekarza rodzi sytuacja, w której zaleca leczenie domowe bez uprzedniego skierowania pacjenta do szpitala i odmowy jego przyjęcia w szpitalu. Lekarz nie ma bowiem możliwości oceny, czy ostatecznie w danym szpitalu znajdzie się miejsce dla pacjenta, czy nie.
Jedynie w ekstremalnych sytuacjach, w których pacjent nie zostałby przyjęty do szpitala, a jego stan zdrowia nie pozwalałby mu na oczekiwanie na hospitalizację z uwagi na zagrożenie życia lub zdrowia, lekarz mógłby zalecić przyjęcie leku w warunkach innych niż szpitalne. Również właściwości leku i sposób jego podania muszą być możliwe w warunkach domowych i nie mogą zagrażać życiu pacjenta. W takich sytuacjach pomocne, ale nie zapewniające zwolnienia z odpowiedzialności w przypadku wyrządzenia szkody pacjentowi, jest również dokładne poinformowanie pacjenta w zrozumiały dla niego sposób o stosowanym leku oraz uzyskanie od niego, dla celów dowodowych lub w sytuacji gdy jest to obowiązkowe, pisemnej zgody.
Podstawy prawne:
1. Art. 4, art. 30, art. 32 ust. 1-2, art. 33 ust. 1-2, art. 34 ust. 1-3 ustawy z dnia z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodzie lekarza i lekarza dentysty (t. j. Dz.U.2020.514 ze zm.);
2. Art. 415 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t. j. Dz.U.2020.1740);
3. Art. 160 § 1-5 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (t. j. Dz.U.2020.1444);
4. Art. 53 ustawy z dnia 2 grudnia 2009 r. o izbach lekarskich (t. j. Dz.U.2019.965 ze zm.);
5. Art. 2, art. 11, art. 69 Kodeksu etyki lekarskiej;
6. Wzór świadomej zgody na zastosowanie terapii lekiem poza wskazaniami rejestracyjnymi oraz oświadczenie lekarza odpowiedzialnego za zastosowanie leku poza wskazaniami rejestracyjnymi: http://www.ipzp.pl/download/zalacznik_28193.pdf.
Stan faktyczny:
W szpitalach brak jest miejsc, nawet dla pacjentów potrzebujących bezwzględnej hospitalizacji. W takiej sytuacji powstaje problem czy lekarz udzielający pomocy mógłby, co jest niezgodne z wytycznymi, starać się zaopiekować pacjentem w warunkach domowych podając pewne leki.
Stan prawny:
W celu udzielenia odpowiedzi na pytanie prawne należy przywołać w pierwszej kolejności przepisy odnoszące się do działań lekarza zgodnie ze sztuką lekarską i etyką lekarską.
Zgodnie z art. 4 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty (dalej jako u.z.l.) lekarz ma obowiązek wykonywać zawód, zgodnie ze wskazaniami aktualnej wiedzy medycznej, dostępnymi mu metodami i środkami zapobiegania, rozpoznawania i leczenia chorób, zgodnie z zasadami etyki zawodowej oraz z należytą starannością. Również lekarz ma obowiązek udzielać pomocy lekarskiej w każdym przypadku, gdy zwłoka w jej udzieleniu mogłaby spowodować niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia (art. 30 u.z.l.).
Kolejno, wedle art. 2 Kodeksu etyki lekarskiej (dalej jako k.e.l.):
1. Powołaniem lekarza jest ochrona życia i zdrowia ludzkiego, zapobieganie chorobom, leczenie chorych oraz niesienie ulgi w cierpieniu; lekarz nie może posługiwać się wiedzą i umiejętnością lekarską w działaniach sprzecznych z tym powołaniem.
2. Najwyższym nakazem etycznym lekarza jest dobro chorego – salus aegroti suprema lex esto. Mechanizmy rynkowe, naciski społeczne i wymagania administracyjne nie zwalniają lekarza z przestrzegania tej zasady.
Również, wg. art. 11 k.e.l., lekarz winien zabiegać o wykonywanie swego zawodu w warunkach, które zapewniają odpowiednią jakość opieki nad pacjentem. Dodatkowo, jak stanowi art. 69 k.e.l., lekarz nie może odmówić pomocy lekarskiej w przypadkach nie cierpiących zwłoki, jeśli pacjent nie ma możliwości uzyskania jej ze strony instytucji powołanych do udzielania pomocy.
Następnie wskazać trzeba, co mogłoby grozić lekarzowi za leczenie pacjenta w warunkach domowych, gdy potrzebna jest hospitalizacja, dzieląc tę część odpowiedzi na stosowne rodzaje odpowiedzialności. Lekarz może podlegać odpowiedzialności:
1) cywilnej: na mocy art. 415 ustawy Kodeks cywilny, wg. którego kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia (odpowiedzialność deliktowa), w przypadku lekarza zatrudnionego na podstawie umowy o pracę odpowiada on wyłącznie wobec pracodawcy, a jego odpowiedzialność ograniczona jest do trzykrotności wynagrodzenia. Należy podkreślić, iż, aby lekarz ponosił odpowiedzialność deliktową za błąd medyczny, konieczne jest ustalenie następujących przesłanek, które muszą być spełnione łącznie: stwierdzenie błędu medycznego i ujemnych następstw dla pacjenta, wyrządzenie szkody majątkowej lub niemajątkowej (krzywdy), ustalenie związku przyczynowego między błędem medycznym a ujemnymi następstwami, wina lekarza;
2) karnej: na mocy art. 160 ustawy Kodeks karny (dalej jako k.k.), zgodnie z którym kto naraża człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Jeżeli na sprawcy ciąży obowiązek opieki nad osobą narażoną na niebezpieczeństwo, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5 (art. 160 § 2 k.k.). Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 lub 2 działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku (art. 160 § 3 k.k.). Nie podlega karze za przestępstwo określone w § 1-3 sprawca, który dobrowolnie uchylił grożące niebezpieczeństwo (art. 160 § 4 k.k.). Ściganie przestępstwa określonego w § 3 następuje na wniosek pokrzywdzonego (art. 160 § 5 k.k.);
3) dyscyplinarnej: zgodnie z art. 53 ustawy o izbach lekarskich. członkowie izb lekarskich podlegają odpowiedzialności zawodowej za naruszenie zasad etyki lekarskiej oraz przepisów związanych z wykonywaniem zawodu lekarza, zwane dalej ,,przewinieniem zawodowym”.
Reasumując, należy stwierdzić, że lekarz w swoim działaniu musi kierować się przede wszystkim wskazaniami aktualnej wiedzy medycznej. Działania lekarza poparte jego doświadczeniem i nakierowane na dobro pacjenta, ale sprzeczne z aktualną wiedzą medyczną, w przypadku wyrządzenia szkody pacjentowi mogą zostać uznane za błąd medyczny, który może rodzić odpowiedzialność opisaną powyżej. Z uwagi na wielość różnych stanów faktycznych, przypadek każdego pacjenta lekarz musi ocenić indywidualnie, a decyzję co do sposobu leczenia poprzedzić odpowiednią diagnostyką. Dlatego też lekarz nie może zalecić pacjentowi leczenia w warunkach domowych, jeżeli zgodnie z wiedzą medyczną pacjent powinien być leczony w szpitalu, np. z uwagi na konieczność obserwacji pacjenta. Lekarz powinien w sytuacji opisanej w stanie faktycznym każdorazowo skierować pacjenta do szpitala. Wskazać należy, że duże ryzyko dla lekarza rodzi sytuacja, w której zaleca leczenie domowe bez uprzedniego skierowania pacjenta do szpitala i odmowy jego przyjęcia w szpitalu. Lekarz nie ma bowiem możliwości oceny, czy ostatecznie w danym szpitalu znajdzie się miejsce dla pacjenta, czy nie.
Jedynie w ekstremalnych sytuacjach, w których pacjent nie zostałby przyjęty do szpitala, a jego stan zdrowia nie pozwalałby mu na oczekiwanie na hospitalizację z uwagi na zagrożenie życia lub zdrowia, lekarz mógłby zalecić przyjęcie leku w warunkach innych niż szpitalne. Również właściwości leku i sposób jego podania muszą być możliwe w warunkach domowych i nie mogą zagrażać życiu pacjenta. W takich sytuacjach pomocne, ale nie zapewniające zwolnienia z odpowiedzialności w przypadku wyrządzenia szkody pacjentowi, jest również dokładne poinformowanie pacjenta w zrozumiały dla niego sposób o stosowanym leku oraz uzyskanie od niego, dla celów dowodowych lub w sytuacji gdy jest to obowiązkowe, pisemnej zgody.
Radca Prawny OZZL
Mecenas Kajetan Komar-Komarowski
